Me zhvillimin e shkencës dhe teknologjisë, po kuptohet se shumë dukuri që më parë i konsideronim të thjeshta përmbajnë në thelb dizajn, arkitekturë dhe plane inxhinierike. Shkencëtarët që punojnë në fushën e robotikës, mekanikës dhe statikës, edhe vetëm në procesin e ecjes, përballen me dhjetëra ekuacione matematikore, formula fizike dhe llogaritje inxhinierike. Nëse shikojmë gjendjen e fundit të robotëve mbi të cilët janë punuar për vite me radhë, mund të vërejmë se ata nuk mund të ecin në mënyrë të përsosur si një njeri i krijuar nga Allahu. Ashtu si në ecje, edhe në funksionet e notimit në ujë dhe fluturimit në ajër, mund të shohim që janë vlerësuar dhe krijuar me një natyrë shumë precize anatomia dhe fiziologjia, bashkë me ligjet që përcaktohen nga shkencat e fizikës dhe matematikës.
Kur përmendet fluturimi, gjëja e parë që na vjen në mendje janë zogjtë. Në shprehje si ‘të fluturosh si një zog’ apo të ngjashme, fluturimi është identifikuar me zogjtë. Njerëzit, duke parë zogjtë, gjithmonë kanë ëndërruar që të fluturojnë lirshëm dhe lehtësisht si ata, dhe të përshkojnë distanca të gjata përmes rrugëve të shkurtra. Si fillim të përpjekjeve për fluturim përmenden andaliziani Ibn Firnasi në shekullin e 9-të dhe Hezarfen Ahmet Çelebi, që jetoi në Stamboll në shekullin e 16-të. Në Kur’anin e Shenjtë, fluturimi tërheq vëmendjen dhe disa veçori theksohen: ‘A nuk i shohin zogjtë që qëndrojnë në radhë dhe fluturojnë duke hapur dhe mbyllur krahët e tyre? Nuk ka tjetër përveçse Fuqiplotit që i mban ata në ajër. Ai me siguri sheh gjithçka.’ (Mulk, 67/19). Në ajet theksohen tri çështje: e para, ‘fluturimi i zogjve në radhë-radhë’, e dyta, ‘hapja dhe mbyllja e krahëve gjatë fluturimit’, dhe e treta, ‘të qenit Zoti si arsyeja pse qëndrojnë në ajër’. Po mirë, cilat janë shkaqet që Allahu (qoftë lartësuar madhështia e Tij) përdor si perde për të mbajtur zogjtë në ajër? Kur e shqyrtojmë tërësisht anatominë dhe fiziologjinë e përshtatshme të zogjve për fluturim, modelin e sjelljes që ata përdorin për fluturim dhe ligjet e fizikës që qëndrojnë prapa kësaj, mund të kuptojmë se prej nga kanë marrë frymëzim inxhinierët e aeroplanëve.
A fluturojnë vetëm zogjtë?
Kur mendojmë për kafshët që fluturojnë përveç zogjve, e dimë se disa peshq, bretkosa, hardhuca dhe kafshë si lakuriqi i natës, si kurrizorë që janë, mund të fluturojnë, dhe ndër jokurrizorët, insektet me krahë gjithashtu fluturojnë. Asnjë prej grupeve të tjera të vertebrorëve, nga peshqit te ketri (përveç lakuriqëve të natës), nuk fluturon duke rrahur krahët si zogjtë; këto kafshë mund të përshkojnë një distancë të shkurtër duke u lëshuar si një rrëshqitës nga një vend i lartë, duke shtrirë lëkurën në anët e krahëve, këmbëve dhe trupave të tyre. Fluturimi i këtyre kafshëve ndryshon nga ai i zogjve. Prandaj, Kur’ani i Shenjtë, si burim informacioni për fluturimin, përmend drejtpërdrejt vetëm zogjtë.
Kur i shikojmë kafshët fluturuese të përmendura më lart, shohim se Allahu (xhel-le xhelaluhu) ka shfaqur fuqinë e Tij në kategori të ndryshme taksonomike dhe për të treguar se mund të veprojë në pronën e Tij si të dojë, ka treguar se mund të bëjë të fluturojë çdo krijesë, pa qenë i kufizuar nga ndonjë formë e caktuar. Pra, sa të ngjashme janë karakteristikat e fluturimit dhe ligjet e fizikës që zbatohen te këto grupe kafshësh me struktura trupore kaq të ndryshme?
Peshku fluturues
Fluturimi i këtij lloji peshku, me pendët e kraharorit shumë të mëdha, pothuajse sa gjatësia e trupit të tij, nuk është si ai i zogjve. Kur peshku arrin një shpejtësi të caktuar gjatë notimit, ai kërcenë jashtë ujit dhe hap pendët anash, duke marrë formën tipike të një rrëshqitësi. Ajri që futet nën këto pendë e ndihmon peshkun të rrëshqasë për një kohë të shkurtër jashtë ujit. Gjatë kësaj kohe, kur hapësirat nën pendë mbushen me ajër nga një shpejtësi e caktuar e ulët, krijohet një forcë ngritëse që i mundëson peshkut të ngrihet lart. Sa më shumë që ajri të përplaset dhe të ngjeshet nën pendët, aq më gjatë vazhdon peshku të rrëshqasë. Pendët përdoren për të mbajtur forcën ngritëse të peshkut derisa ai të hyjë përsëri në ujë. Me nxitim, peshku arrin të ngrihet lart dhe të fitojë lartësi përpara se të ndikojë graviteti.
Bretkosa fluturuese
Në Afrikën Sub-Sahariane dhe Azinë Juglindore ekzistojnë rreth 380 lloje të bretkosave fluturuese, të cilat zakonisht jetojnë në pemë. Më e njohura ndër to, Rhacophorus nigropalmatus,[1] banon në pyjet tropikale të shiut.
Edhe pse quhen “bretkosa fluturuese”, ato në fakt nuk fluturojnë, por rrëshqasin në ajër. Ato zbresin nga një lartësi e madhe duke rrëshqitur me një kënd të caktuar zbritjeje. Për një avion, një lloj i tillë rrëshqitjeje do të ishte i pamundur dhe do të rrëzohej menjëherë, por bretkosat kanë trupa të lehtë që zvogëlojnë forcat që ndikojnë mbi to. Lloji Rhacophorus nigropalmatus mund të rrëshqasë deri në 15 metra. Për më tepër, ato mund të zbresin mbi një liqen ose një gjethe të butë, duke zvogëluar forcat e përplasjes.
A mund të zhvillojë bretkosa vetë aftësinë për të rrëshqitur në ajër? Si e di se duhet të ketë një sipërfaqe të madhe të shtrirë ndërmjet gishtave të gjatë të këmbëve për të fluturuar? Si e kupton dhe përdor ajo formulën fizike që lidh strukturën e trupit të saj, sipërfaqen e këmbëve dhe forcën ngritëse të ajrit?
Zhapini dhe Gjarpri fluturues
Zhapini Parashutë (Gekko mizoramensis) dhe Dragoi Fluturues (Draco volans) përdorin krahët prej lëkure të lidhur në anët e trupit dhe bishtit të tyre për të rrëshqitur në ajër. Zhapinjtë fluturues, që jetojnë në një lartësi prej 1,5-3,5 metrash nga toka, shtrijnë lëkurën e hollë që u varet nga anët e trupit dhe rrëshqasin nga lartësitë drejt poshtë. Ata shtrijnë këtë lëkurë të hollë, që mbështetet nga gjashtë brinjë, duke krijuar një sipërfaqe të gjerë si krahët dhe rrëshqasin si një rrëshqitës, duke fluturuar me një kënd të pjerrët në ajër.
Lloji i gjarprit Chrysopelea paradisi, i njohur si “Gjarpri Fluturues”, është në gjendje të ngjitet deri në 15-20 metra në pemë dhe më pas të hidhet duke fluturuar. Teknikat e fluturimit të këtyre gjarpërinjve bazohen në aftësinë e tyre për të zgjatur kohën që qëndrojnë në ajër dhe për të ngadalësuar shpejtësinë e rënies. Kur hidhen nga një lartësi, ata zgjerojnë trupin e tyre anash, duke krijuar një sipërfaqe më të gjerë, dhe kështu rrëshqasin në ajër. Për të kontrolluar drejtimin, ata përdorin kthesat e trupit dhe bishtin e tyre. Ata përfitojnë nga karakteristikat e tyre aerodinamike të krijuara nga natyra për të rrëshqitur, duke perceptuar forcat që ndikojnë në trupin e tyre dhe duke i përkulur ato për të krijuar një sipërfaqe më të gjerë fluturimi.
Gjitarët fluturues
Edhe pse lakuriqët e natës janë gjitarë, ata fluturojnë në mënyrë të ngjashme me zogjtë, por pajisjet e tyre janë të ndryshme nga ato të zogjve. Anatomia e tyre është pjesërisht e ngjashme, por fiziologjia ndryshon. Lakuriqët e natës përbëjnë një çerek të të gjitha llojeve të gjitarëve dhe kanë një larmi të madhe llojesh. Në mesin e gjitarëve, ekzistojnë gjithashtu disa lloje që fluturojnë në mënyrë rrëshqitëse.
Ketrat fluturues janë një tjetër grup gjitarësh që kanë lëkurë elastike të cilën e zgjerojnë dhe përdorin për të fluturuar. Ekzistojnë rreth 35 lloje të ndryshme të ketrash fluturues, të cilët përdorin bishtin e tyre si timon për të drejtuar fluturimin. Ata mund të ngjiten deri në 30-40 metra lartësi nëpër pemë dhe të rrëshqasin poshtë.
Ndër gjitarët marsupialë, ka gjithashtu shumë gjitarë që fluturojnë. Femrat e këtyre kafshëve mbajnë të vegjlit e tyre në xhepat e barkut ndërsa fluturojnë. Një grup tjetër janë lemurët fluturues, të njohur si Clugo. Ky gjitar, me madhësinë e një maceje, është gjitari më i madh që fluturon duke rrëshqitur. Ata hapin lëkurën e tyre për të ngritur në ajër dhe gjatë fluturimit marrin formën e një fluture.
Insektet fluturuese
Insektet, të cilat janë krejtësisht të ndryshme nga zogjtë, kanë anatomi dhe fiziologji shumë të ndryshme. Ato fluturojnë me dy ose katër krahë duke përdorur teknika të ndryshme. Lëvizjet e tyre, si te mizat, bletët, fluturat dhe xixëllonjat, janë studiuar përmes ekuacioneve komplekse matematike.
A kanë mësuar këto krijesa fizikë e matematikë?
Rreth 10,000 lloje zogjsh, qindra lloje peshqish, breshka dhe zvarranikë, si dhe qindra mijëra lloje insektesh fluturojnë. Çdo lloj zogu ka një formë të ndryshme të trupit, krahëve dhe bishtit. Fluturimi i këtyre zogjve të ndryshëm, si për shembull pëllumbi, zogu i mjegullës, shqiponja, pelikani, merimanga, gjarpri, dhe patku, është krijuar sipas formave të trupit, krahëve dhe bishtit të tyre, duke iu përshtatur dimensioneve dhe ligjeve të ndryshme.
Inxhinierët e aviacionit gjithashtu përdorin llogaritë e ndryshme në projektimin e avionëve të pasagjerëve, si dhe të avionëve ushtarakë ose kargo. Në avionët që fluturojnë pa energji motorike, si planorët, forma e krahëve është projektuar të jetë më e hollë dhe më e gjatë, duke përdorur parimet dhe ligjet e sakta të matematikës dhe fizikës. Një grup insektesh, të cilat përbëjnë një botë të çuditshme, kanë forma të ndryshme të krahëve, këmbëve dhe trupit, duke iu përshtatur mekanizmave të ndryshëm të fluturimit, që shkojnë nga mizat deri te bletët, nga insektet helikopter deri te zgjidhësit. Teknikat e fluturimit të insekteve me katër krahë ndryshojnë ndjeshëm nga ato me dy krahë.
Të gjitha këto fluturime përfshijnë ligjin fizik që përshkruan një nga parimet themelore të dinamikës së lëngjeve, i njohur si parimi i Bernoulli-t. Ky parim tregon se kur shpejtësia e një lëngu, si ajri, rritet, presioni i tij ulet, dhe e kundërta gjithashtu është e vërtetë. Në kontekstin e aerodinamikës, kur një aeroplan lëviz në ajër, forma e krahëve të tij është projektuar në mënyrë që ajri që rrjedh mbi sipërfaqen e kavilizuar të sipërme të krahut të lëvizë më shpejt se ajri që rrjedh poshtë tij. Kjo krijon një diferencë presioni, me presion më të ulët mbi krah dhe presion më të lartë poshtë tij. Diferenca e presionit prodhon forcën e ngritjes, e cila i mundëson aeroplanit të kapërcejë gravitetin dhe të qëndrojë në ajër.
Gjatë aktivitetit të fluturimit, ligjet e tjera fizike, si ligjet e lëvizjes që zbuloi Njutoni, janë gjithashtu në fuqi. Për shembull, ligji i tretë i Njutonit, i shprehur si “Për çdo veprim, ka një forcë të barabartë dhe të kundërt”, shpjegon se si motorët e aeroplanit krijojnë forcën e shtytjes duke fryrë ajrin mbrapa dhe duke e lëvizur aeroplanin përpara. Katër forcat që veprojnë mbi një aeroplan janë: shtytja (përpara), rezistenca (mbrapa), ngritja (lart) dhe pesha (poshtë), dhe kombinimi i këtyre parimeve dhe ligjeve fizike të formuluara nga Njutoni e mundëson fluturimin e aeroplanit.
Një objekt duhet të ketë katër forca në balancë të saktë për të fluturuar. Për të arritur të kapërcejë forcën e rezistencës dhe të fitojë gravitetin, nevojiten forcë shtytëse dhe forcë ngritëse. Helikopterët dhe raketat gjithashtu përdorin të njëjtat forca për fluturim. Madje edhe fluturuesit përdorin këto forca fizike për të ngritur lart.
Një kafshë që nuk di për forcën e ngritjes së ajrit dhe parimet fizike, natyrisht, nuk do të dijë se ka nevojë për krahë dhe pajisje fiziologjike shtesë për të fluturuar. Ligjet fizike që janë në fuqi në botën tonë kanë qenë të pranishme që nga krijimi i saj, por ideja e fluturimit na ka ardhur në mendje vetëm në shekujt e fundit. Për zogjtë dhe kafshët e tjera, arritja e forcës ngritëse përmes zgjerimit të sipërfaqes së trupit, thyerjes së ajrit, fluturimit dhe tundjes së krahëve ka kërkuar disa shekuj që të aplikohet teknologjikisht. Nëse i shohim krijesat fluturuese nga ky këndvështrim, ndoshta do të zbulojmë se ato janë të pajisura me shumë mençuri që ende nuk i dimë.
Prof. Dr. İrfan Yılmaz
[1] Lloji i bretkosave “Rhacophorus nigropalmatus” përkthehet nga latinishtja si “bretkosa me pëllëmbë të zezë” ose “bretkosa me duar të zeza.” (Përkthyesi).
