Surja “El-Fatiha” ka zbritur në Mekë. Ka shtatë ajete. Emërtohet Fatiha, sepse me të fillon Kur’ani dhe namazi. Sipas Haxhi Vehbi Dibrës, kjo sure ka shumë emra, por emri i parë është “Fatihatul kitab”, që do të thotë: “Çelësi i librit Hyjnor”. Ajo njihet edhe me shumë emra të tjerë si:
a- “Um-mul Kur’an” Nëna e Kur’anit, Shtylla e Kur’anit, Rrënja e Kur’anit. Është interesant fakti se pse ajo u quajt “Nëna e Kur’anit”. Kur’ani ka zbritur për të njoftuar e për të shpjeguar katër pika kryesore: Divinitetin = Ekzistencën Hyjnore; Ahiretin = Botën e Përtejme; Meadin = Caktimin dhe paradijen Hyjnore; dhe Nubuvetin = Misionin profetik.
Këto katër çështje me rëndësi, të cilat i ka zbërthyer dhe i ka shpjeguar gjerë e gjatë Kur’ani, i gjejmë në këtë sure në një formë të shkurtër e të përmbledhur.
“El-hamdu lil-lahi Rabbil-alemin, Err-rrahmanirr-rrahim” trajton çështjen e Divinitetit; “Maliki jeumid-din” flet për Ahiretin; “Ij-jake na’budu ue ij-jjake nestei’n” tregon kompetencën e paradijes Hyjnore, që në terminologjinë islame quhet Kaza (Kada) dhe Kader; “Ihdinas-siratal-mustekim” e deri në fund përfshin misionin profetik.
Sipas Hafiz Ibrahim Dalliut, në tefsirin e tij, emri “Um-mul Kur’an” – do të thotë Themeli i Kur’anit, sepse përfshin në vetvete qëllimet e mëdha të Kur’anit, si lavdërimin e Zotit, nënshtrimin tonë ndaj Tij, duke zbatuar urdhrat e ndalimet e Tij, etj. Kjo sure është si një burim i madh, ndërsa suret e tjera janë vija të këtij burimi.
Ndërsa Hafiz Ali Korça, në tefsirin e tij, për këtë emër, “Nëna e Kur’anit”, thotë se ka përmbledhur ç’ka Kur’ani brenda tij, si nga lavdet, që i kanë hije Zotit, po ashtu edhe nga ibadetet (adhurimet), faljet që i duhen robit, për të cilat është i detyruar ndaj Zotit, si nga urdhrat e ndalimet, ashtu dhe nga sihariqet e qortimet, etj.
b- Titulli i tretë me të cilin njihet kjo sure është “Sebu’l methani”. Sipas Haxhi Vehbi Dibrës, këtë titull e ka vendosur vetë i Madhi Zot në këtë ajet: وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ “Ue lekad a’tejnake seba’n minel-methani uel-kur’anel-adhim” (15-87) “[O i dashtun Resul.] Betohem në madhështinë Time, se ty të kam dhënë suren ‘seba’l-methani’ dhe Kur’anin e madhnueshëm”[1]. Pastaj ai tregon arsyen përse iu kumtua ky urdhër i lartë e hyjnor, duke thënë:
“Njëherë Profeti i Allahut, Hazreti Muhamedi Alejhis-selam, po qëndronte me disa shokë të tij. Aty përpara kaluan shtatë karvanë të kurejshëve. Këta karvanë po vinin nga Shami (Damasku) dhe ishin të ngarkuar plot me ushqime e sende të tjera me vlerë. Në këtë rast, shokët e të Dërguarit Alejhis-selam, të cilët ishin të varfër, thanë: ‘Ah sikur të na plotësoheshin edhe ne nevojat tona në këtë mënyrë?!’ Hazreti Muhamedit iu pikëllua zemra për mjerimin e tyre dhe i erdhi shumë keq që s’kishte se si t’ua plotësonte dëshirat. Në këto momente engjëlli i Zotit, Hazreti Xhibrili Alejhis-selam, shpejtoi dhe i kumtoi urdhrin Hyjnor Hazreti Muhamedit Alejhis-selam: “Shtatë karvanë të mërzitën, o i dashuri Resul?! Por po të bëj be në madhështinë Time dhe po të siguroj se të kam dhënë kaptinën e Kur’anit, që quhet “sebu’l-methani” e bashkë me të edhe Kur’anin e Madhnueshëm, që janë shumë më të mirë e më të vlefshëm se shtatë karvanet e kurejshëve”… Me këtë vërtetohet se Zoti xhel-le she’nuhu nuk ka nevojë për adhurimin tonë. Ai është “Rabbul-alemin” – Zoti i të gjithëve, që dhuntitë e Veta nuk i jep si shpërblim kundrejt adhurimit. Edhe sikur e tërë bota të bëhen ateistë, kjo nuk e cenon aspak madhështinë e Zotit. Besimtarët do të shpërblehen e do të lumturohen me të mira në jetën e pasosur, ndërsa mohuesit do të ndëshkohen.
Për këto arsye kësaj sureje iu dha titulli “Seb’ul-methani” që në gjuhën shqipe do të thotë “Shtatë të dyta, shtatë gjysma ose shtatë të dyshave”.
Hafiz Ibrahim Dalliu për këtë emër apo titull “Seb’ul methani” shprehet se ka shtatë ajete me fjalë binjake.
Titulli apo emri i katërt është “Suretud-dua”, që do të thotë “Kaptina e lutjes” apo “Suretus-salat” apo “Kreu i namazit”. Me këtë emër, Haxhi Vehbi Dibra, në tefsirin e tij, sjell një hadith kudsij që shpjegon këtë sure dhe sqaron më tej titullin “Seb’ul-methani”, në të cilin thuhet:
“Suren Fatiha e ndava ndërmjet meje e robit Tim. Kur robi im thotë: ‘El-hamdu li-lahi Rab-bil-alemin’, i madhi Zot thotë: ‘Më lavdëroi robi Im’; kur thotë robi Im ‘Err-rrahmanirr-rrahim’, i madhi Zot thotë: ‘Më madhëroi robi Im’; kur thotë robi Im ‘Maliki jeumid-din’, i madhi Zot thotë: ‘Më lartësoi robi Im’; kur thotë robi Im ‘Ij-jake na’budu ue ij-jake neste’in’, i madhi Zot thotë: ‘Kjo është mes Meje e robit Tim’. (Në një transmetim tjetër thuhet: “Robit Tim i dhashë çfarë kërkoi.”)”
Sipas këtij hadithi kudsij, Zoti e ka ndarë suren Fatiha në shtatë të dyta, shtatë ajete të ndara në dy pjesë “Seb’ul-methani”; gjysma e të cilave i përket lavdërimit, madhështisë, lartësimit e adhurimit të Zotit; gjysma tjetër i përket përkrahjes, udhëheqjes, lumturisë dhe shpëtimit që Zoti i fal robit të urtë, i cili lavdëron, madhëron, lartëson dhe adhuron Krijuesin e vet. Gjysma e kësaj sureje deri te fraza “Ij-jake na’budu” është e Zotit dhe prej fjalës “ij-jake neste’in” deri në fund është e jona.
Titulli i pestë i sures Fatiha është “Suretul-uafije”, që do të thotë, sure besnike, sepse lexohet e gjitha në një rekat namazi dhe nuk mund të ndahet. Haxhi Vehbi Dibra vazhdon edhe me tituj të tjerë, me të cilët emërtohet kjo sure, si:
– “Suretul-kafije”, që do të thotë e mjaftueshme për t’u falur vetëm me këtë sure.
– “Suretul-esasi”, që do të thotë sureja e themelit, sepse, veç të tjerash, kjo sure është themeli i tri diturive të larta që lumturojnë dhe shpëtojnë njeriun. Ato dituri janë:
- “Ilmul-usul” – Katekizmi.
- “Ilmul-furu” – Adhurimi.
- “Ilmul-ahlak” – Etika e mistika.
E para flet për cilësitë hyjnore, e dyta për mënyrën se si adhurohet Zoti, e treta për sjelljen e njerëzve e për dashurinë ndaj Zotit.
Myslimani i vërtetë kur të thotë në namaz ajetin “Ihdinas-siratal-mustekim” bie në kontakt me jetën e Amshuar dhe shijon lumturinë e saj, përpara së cilës lumturia e kotë dhe e gënjeshtërt e botës lëndore e humb fuqinë e vet.
– “Suretush-shifa”, që do të thotë kaptina e shërimit, sepse ajo ka fuqi të shërojë sëmundjet morale e fizike, sikurse urdhërohet e thuhet në Kur’an: “Ne shpallim nga Kur’ani atë që është shërim dhe mëshirë për besimtarët e që mohuesve keqbërës u shton vetëm humbje.” (Isra’ 17:82). Ndërsa në një hadith thuhet: “Surja Fatiha shëron sëmundjet e helmit”.
بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ ۞
الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ۞ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ ۞ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ۞ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ۞ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ۞ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّۤالِّينَ ۞
“Bismil’lahirr-Rrahmanirr-Rrahijm. El hamdu lil’lahi rabbil alemijn. Err-Rrahmanirr-Rrahijm. Maliki jeumid-dijn. Ij-jake na’budu ue ij-jake neste’ijn. Ihdinas-siratal-mustekijm. Siratal-ledhijne en’amte alejhim, gajril-magdubi alejhim ue led-dal’lijn.” Amin.
Sipas Hafiz Ibrahim Dalliut kuptimi i kësaj sureje është: “Çdo lavdërim është vetëm për Allahun, Zotin e të gjitha botëve. Mëshirues i madh e shumë përdëllimtar. Zoti i Ditës së Gjykimit. Vetëm Ty (o Zot) të adhurojmë dhe vetëm prej Teje ndihmë kërkojmë. Drejtona në rrugë të drejtë. Në udhën e atyre që u ke bërë mirësi, jo në udhën e të dënuarve e jo në udhën e atyre që janë të humbur”.
Pranoji lutjet tona o Zot i Madh e i vërtetë.
Ndërsa Haxhi Vehbi Dibra thotë: “Lavdërimi është i posaçëm vetëm për Allahun, Edukuesin e gjithësisë, Bamirësin e madh e Mëshiruesin e pamasë, të Zotin e dritës së fesë, vetëm Ty të falemi e vetëm Ty të lutemi që të na ndihmosh. Na e fal rrugën e drejtë, atë rrugë që ua fale atyre (të mirëve) e jo rrugën që ndoqën gazepët, as atë të të prapëve”.
Të shpjegosh fjalën e Allahut është një punë jashtë fuqisë sonë. Do të përpiqem, – thotë Haxhi Vehbi Dibra, – që ta zhvilloj e ta shkoqis atë që do të jetë e mundur mbi kuptimin e lartë të kësaj sureje. Pas nesh do të vijnë edhe të tjerë e do të flasin brez pas brezi; jeta do të marrë fund e tefsiri i Kur’anit nuk ka për të marrë fund, sepse është fjala e lartë e Zotit, e meqenëse Zoti nuk ka fund, edhe fjala e lartë e Tij pra nuk ka fund. Kjo tregon për kapacitetin që nevojitet për të interpretuar e komentuar Kur’anin.
Hafiz Ali Korça në komentin e tij thotë: “Kjo sure nga fjalët është fort e shkurtër por nga përmbajtja e saj është fort e thellë. Zoti në këtë sure tregon sundimtarin e lumturuesin e të dy jetëve. Ai me madhështinë e vet na mëson si duhet ta lëvdojmë; na urdhëron të themi: Të mirat që na ke falur s’kanë fund, nuk mund të numërohen. Lavdërimet e përhershme e mirënjohjet e përgjithshme Ty të kanë hije. Ti i shikon pa kursim dhe kujdesesh për çdo gjë të gjallë.
Në tefsirin e tij, Hafiz Ibrahim Dalliu, bën një koment më të gjatë për mënyrën se si mund të shoqërojmë një punë apo veprim. Kjo është fjala “Bismil-lah …. – …. بسم الله” që do të thotë: “Me emrin e Allahut, të Gjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit po lexojmë…
Allahu me madhështinë e vet, për të na mësuar se si duhet të urojmë njëri-tjetrin me emrin e Tij të madhërueshëm, se si duhet ta falënderojmë Atë për të mirat që na ka dhënë e na jep pa ndërprerje dhe se si të kërkojmë ndihmën prej Tij, në çdo rast u ka zbritur njerëzve “Bismil-lah” dhe Fatihanë, për ta thënë me gjuhën e tyre para fillimit të çdo pune e çdo veprimi. Prandaj H. Dalliu shprehet:
“Thoni o njerëz, me emrin e Allahut – قولوا باسم الله – Kulu Bismil-lah” (lexojmë deri në fund).
Bismil-lah thuhet e shoqëruar nga pas me një veprim, si ta lypë vendi, p.sh.:
“Bismil-ahi nekreu; eu nektubu; eu ne’kulu; eu neshrehu – Me emrin e Allahut … po lexojmë; ose po shkruajmë; ose po hamë, etj.
Themi se Bismil-lah përmendet para veprimit që i përshtatet kuptimit të kësaj fjale. Kështu tregon veprim të posaçëm sipas rregullave të gjuhës arabe (hasr).
Atëherë përdorimi i kësaj shprehjeje domethënë: Vetëm me emrin e Allahut po lexojmë, po shkruajmë, etj. Me këtë kuptim e kërkon veprimi, pasi është vendi për të treguar se vetëm me emrin e Allahut urohemi dhe refuzojmë thëniet e mushrikëve (politeistëve) – Atyre që i bëjnë shok Allahut.
Bismil-lahi është një ajet i vetëm i Kur’anit, me të cilin ndahen suret.
“All-llahu – الله”
Fjala e madhërishme “Allah” është një nga emrat e bukur të Zotit. Me këtë emër përmendet vetëm i Adhuruari me të drejtë, Zoti, ekzistenca e të Cilit është e domosdoshme.
Allah nuk quhet askush tjetër veç Zotit. Kur themi Allah, na vjen ndërmend autoriteti i Zotit, i pajisur me të gjitha vetitë e plota që janë të merituara për madhështinë e Tij “Xhel-le xhelaluhu – جل جلاله” dhe pa asnjë të metë.
Allahu i madhërueshëm përmendet edhe me shumë emra të tjerë dhe secili emër tregon njërën prej atributeve të Tij. Le të marrim dy emrat e përmendur pas Bismil-lah: “Err-rrahman Err-rrahijm – الرحمن الرحيم”. Dy emrat nënkuptojnë se Allahu është mëshirues i madh, është shumë i dhembshur, është dhënës i madh për robtë e Vet në dynja e në Ahiret. Këta dy emra kanë si rrënjë fjalën “Rahmet”, që do të thotë: kur shikon nevojtarin duhet të të dhimbset dhe duhet t’i dhurosh atij diçka.
Si rregull, nga emri “Rrahman” dalin tre kuptime:
- Të kujdesesh për nevojtarin.
- Të të zbutet zemra.
- T’i dhurosh atij diçka e t’i plotësosh nevojën që ka.
Pra, kur themi për Allahun se Ai është “Rrahman”, duhet të nënkuptojmë se është Ai që e sheh nevojtarin dhe që i mbaron hallin që ka. Kuptimi i dytë i fjalës është zbutja e zemrës. Por nuk na vjen ndërmend aspak zemra, sepse e dimë që Zoti nuk është trup (xhism), që të ketë organe që janë jetike për njerëzit.
Askush dhe asgjë në univers nuk i përngjan Zotit tonë… por dhembshuria e Tij është që t’i dhurojë nevojtarit sa të dëshirojë e kur të dëshirojë dhe zemërimi i Tij është të ndëshkohen fajtorët me aq sa e meritojnë. Pra, fjalët “Rrahman” e “Rrahijm”, që janë në shkallën sipërore, kanë kuptimin: Allahu është shumë dhënës.
Disa dijetarë kanë thënë se “Rrahman” do të thotë: Allahu është furnizuesi me ushqim në këtë botë për të gjitha krijesat pa përjashtim, të mirë e të këqij, fetarë e jofetarë. Kurse fjala “Rrahijm” do të thotë se në ahiret Ai është falës vetëm i fajeve të besimtarëve dhe dhënës i të gjitha të mirave vetëm për ta.
Pasi u shpjegua e u interpretua nga tre dijetarët e nderuar shprehja “Bismil’lahirr-Rrahmanirr-Rrahijm”, H. Dalliu vazhdon me interpretimin e ajetit: “El hamdu lil’lahi rabbil alemin – الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ”, që do të thotë: Lavdërimi i të gjithë lavdëruesve është vetëm për Allahun, Krijuesin e gjithësisë. Fjala “Hamd”, do të thotë, të lavdërosh dikë që ka bërë ndonjë punë të bukur me vullnetin e vet. Prandaj të thuhet, e lavdërova aksh njeri për dijen, për bujarinë e tij, është e pëlqyeshme, por të thuash lavdërova filanin për bukurinë e tij, nuk është e pëlqyeshme, sepse bukuria nuk është diçka e fituar prej tij, por është e dhuruar.
Fahri Raziu dhe Bejzaviu thonë se fjala “Hamd” do të thotë të lavdërosh e të falënderosh Allahun për mirësitë e dhuruara. Elif dhe lam, të cilat janë dy shkronjat e para të fjalës “Hamd” dhe që tregojnë llojin, ose përfshirjen; pra fraza “El hamdu lil’lahi – الْحَمْدُ لِلّٰهِ” do të thotë se të gjitha lavdërimet e falënderimet janë vetëm për Allahun, sepse është Ai që i krijoi të gjitha të mirat dhe jo dikush tjetër, ashtu siç përmendet në një ajet: وَمَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّـهِ “Ue ma bikum min ni’metin feminall-llah”, pra “Të gjitha mirësitë që gjenden te ju, janë prej Allahut” (Nahl 16:53)
Prandaj, të gjitha falënderimet duhet t’i drejtohen vetëm Atij dhe askujt tjetër. Sa për falënderimet që dikush i bën një tjetri, kur sheh ndonjë të mirë prej tij (si p.sh. nxënësit që falënderojnë mësuesit e tyre, apo popujt që falënderojnë profetët), sado që duket se po falënderohet edhe dikush tjetër veç Zotit, falënderimi, në të vërtetë, i shkon Zotit, pasi Krijuesi i gjithkujt dhe i gjithçkaje është vetëm Allahu, prandaj me të drejtë thuhet: “El hamdu lil’lahi – الْحَمْدُ لِلّٰهِ – Falënderimi i çdo njeriu është vetëm për Allahun xhel-le xhelaluhu”.
Lavdërimi për të mirën bëhet pasi të njohësh mirësitë e mirëbërësit. Pra, njeriu mund të marrë parasysh veten e tij, si është formuar e çfarë mrekullish ka në trupin e vet, sidomos të vështrojë gjymtyrët e tij të dukshme, si sytë, veshët, gojën, duart, këmbët, etj.; atëherë ka për të parë mijëra e mijëra mirësi të Allahut, që me të vërtetë nuk mund të numërohen. Pastaj le të vështrojë rreth e rrotull në ato të mira që janë për të mbrojtur trupin e tij dhe të mendojë se i vetmi Krijues është Allahu, atëherë nuk do të gjejë fjalë për falënderim, veçse të thotë “El hamdu lil’lahi – الْحَمْدُ لِلّٰهِ”, gjithë lavdërimet e falënderimet janë vetëm për Allahun xhel-le xhelaluhu.
Bejzaviu thotë: Fraza “El hamdu lil’lah” tregon se Zoti ynë është i gjallë, i ditur, i fuqishëm dhe vepron me dijen e vet. Atëherë falënderimi, – ashtu siç u tregua më sipër, – bëhet për të mirën që del me vullnetin e bamirësit. E ai që nuk është i gjallë, që nuk është i ditur e i fuqishëm dhe që nuk vepron me dëshirën e vet, nuk ka mundësi kurrsesi t’i bëjë ato punë. Prandaj, kur thuhet: “Falënderimi është vetëm për Allahun”, kuptohet se Zoti është i pajisur me vetitë e lartpërmendura.
Haxhi Vehbi Dibra në tefsirin e tij, frazën “El hamdu lil’lah” e analizon si më poshtë:
Në këtë frazë kemi katër fjalë: “el”, “hamd”, “li”, “Allah”. Për të hyrë në brendinë e kësaj fraze, së pari duhet t’i marrim e t’i studiojmë një nga një këto katër fjalë.
“El” në gjuhën shqipe është nyjë e mbrapme, por në gjuhën arabe vendoset para emrit dhe quhet “Lamu ta’rif”, nyje shquese. Kjo ia ndërron kuptimin emrit në tri forma: “xhins”, “istigrak” dhe “ahd”.
Në kuptimin “xhins” tregon llojin, për këtë arsye emri “hamd” merr kuptimin: Çdo fjalë, çdo gjest, çdo sjellje, çdo vepër që numërohet nga lloji i lavdërimit.
Në kuptimin “istigrak” përmbledh të gjithë llojin që e ka këtë emër dhe merr kuptimin: Secili lavdërim, sa lavdërime që bëhen në botë – Zotit ose njerëzve.
Në kuptimin “ahd” tregon një send që është përmendur më parë dhe që është i njohur. Kjo merr kuptimin: “Lavdërimi që dihet”.
Pastaj, Haxhi Vehbi Dibra bën studimin e fjalës “hamd”. Kjo fjalë, – thotë ai, – është sinonim me fjalët “med’h” e “shukr” dhe që të tria e kanë kuptimin “lavdërim”, por që përdoren në vende të ndryshme.
Fjala “med’h” është e përgjithshme se përdoret për lavdërimin e njerëzve, kafshëve dhe çdo sendi tjetër, kurse fjala “hamd” përdoret vetëm për njerëzit.
Fjala “shukr” përdoret për të lavdëruar një bamirës, pasi na ka bërë mirë, ndërsa fjala “hamd” përdoret edhe pa pritur diçka në këmbim të saj.
Fjala shoqëruese e “hamd” është “li-lah”. Këtu kemi parafjalën “li”dhe emrin e lartë të Zotit “Allah”. E para tregon posaçmëri, ndërsa e dyta, “Allah”, është emri i madh i Vetes së Amshuar me të gjitha cilësitë e posaçme vetëm për Të.
Pas këtij shpjegimi, Haxhi Vehbi Dibra jep konkluzionin e shprehjes “El hamdu lil’lahi – الْحَمْدُ لِلّٰهِ”, e thotë: “Lavdërimi, çdo lloj lavdërimi, secili lavdërim, sa lavdërime që bëhen në botë e në gjithësi janë të posaçme vetëm për Allahun, i përkasin vetëm Zotit të Amshuar. Edhe lavdërimet që njerëzit i bëjnë njëri-tjetrit i përkasin vetëm Zotit, pasi Ai i shtyn këta që t’i bëjnë mirë njëri-tjetrit dhe iu jep mjetet e duhura”.
Hafiz Ali Korça në tefsirin e tij thekson: “Zoti me Madhështinë e vet na mëson se si duhet ta lëvdojmë, na urdhëron të themi: Të mirat që na ke falur nuk kanë të sosur dhe nuk mund të numërohen. Lavdërimet e përhershme dhe mirënjohjet e përgjithshme Ty të kanë hije. Ti ndihmon pa kursim dhe kujdesesh për çdo qenie të gjallë.” Pastaj ai vazhdon me interpretimin e fjalës “Rabb – ربّ” – Zoti i botëve, Ai që ka në dorë dhe kontrollon çdo gjë. Përpara shpalljes hyjnore, politeistët besonin në idhuj, pra secili kishte një zot. Por fjala “Rabb”, në suren Fatiha, tregon se të gjitha botët kanë vetëm një Zot.
Hafiz Ibrahim Dalliu, në tefsirin e tij, fjalën “Rabb – ربّ” e analizon dhe e shpjegon në mënyrë të hollësishme. Sipas tij, rrënja e kësaj foljeje është “masdar”, që do të thotë “të edukosh”, por këtu është përdorur si emër i Zotit në kuptimin “i Zoti”, e është thënë kështu, sepse Ai është plotësuesi i çdo gjëje. Fjala “Rabb” ka edhe kuptime të tjera si: krijues, ushqyes, rregullues, pranues dhe zotërues.
Zoti me madhështinë e vet e ka cilësuar veten e Tij të madhërueshëm që në fillim të librit me këtë cilësi të bukur, për të theksuar se më e madhja e cilësive të Zotit është edukimi.
Nëse nuk do të ishte edukimi, me të cilin çdo send plotësohet gradualisht, duke arritur qëllimin e krijimit, padyshim që sendet e krijuara do të mbeteshin të meta.
Sipas Haxhi Vehbi Dibrës, në tefsirin e tij, fjala “Rabb” tregon një emër të lartë të Allahut, që tregon se Zoti edukon, domethënë e drejton një send dalëngadalë drejt plotësimit. Pra, “Edukues i vërtetë është vetëm Zoti. Edukata hyjnore ndryshon nga edukata njerëzore. Njeriu edukon me shpresë, Zoti edukon me mëshirë. Mësuesi edukon se paguhet me rrogë, Zoti edukon vetëm për të fituar i edukuari, e për veten e Tij nuk ka nevojë që të kërkojë shpërblim, sepse Ai nuk ka nevojë për askënd dhe për asgjë.
Ky është Zoti i meritueshëm për lavdërim. Ai nuk ka nevojë për lavdërimet tona, por jemi ne që kemi nevojë, sepse janë për të mirën tonë. Zotit nuk i shtohet asgjë nga besimi ynë, por edhe nga mosbesimi Atij nuk i pakësohet asgjë.
Tani i erdhi radha fjalës “El-Alemijn – العالمين”. Sipas Hafiz Dalliut, kjo fjalë është shumësi i fjalës “alem” dhe që përdoret për çdo gjë të krijuar, përveç Zotit, qoftë ajo pak apo shumë, e madh apo e vogël, fizike apo metafizike. Pra, “alem” quhet çdo lloj gjëje e krijuar, e cila është shenjë – argument për ekzistencën e Zotit. Çdo gjëje i thuhet “alem” – botë (si p.sh. botë trupore, botë shpirtërore, etj.).
Zoti ynë, për të treguar se nuk ka mbetur asnjë grimcë jashtë edukatës së Tij, fjalën “alem” e ka sjellë në numrin shumës e me nyjën shquese “el”, çka tregon gjithëpërfshirje. Çdokush le të mendojë se çdo grimcë e të gjitha botëve ka nevojë për edukimin e Zotit, prandaj le të falënderojë vetëm Madhërinë e Tij.
Fraza “Rabbul alemin – رب العالمين” tregon se krijesat, kur krijohen, kanë nevojë të domosdoshme për një krijues. Ajo tregon gjithashtu se, që të të kenë jetëgjatësi, krijesat kanë nevojë për një mbrojtës. Pra fraza “Rabbul alemin – رب العالمين” do të thotë: Allahu është shpikësi e mbrojtësi i të gjitha botëve.
Për të treguar se mëshira e Tij përfshin të gjitha krijesat, Zoti urdhëron e thotë: “Err-rrahmanirr-rrahijm – الرحمن الرحيم”, që do të thotë se Ai është shumë i mëshirshëm, është shumë falës e shumë dhurues. Gjithkujt në këtë jetë i dhuron të mira dhe pas vdekjes, në jetën e pasosur, u jep pa masë të gjithë atyre që besojnë të vërtetën.
Fahri Raziu thotë se fjala “rahmet”, do të thotë t’u japësh nevojtarëve të gjitha llojet e të mirave dhe t’i shpëtosh ata nga çdo lloj fatkeqësie. Pra, ai që ka sadopak mend, nuk dyshon aspak se Allahu me Madhërinë e vet i dhuron të mira njeriut qysh në barkun e nënës e deri sa të vdesë dhe e ruan atë prej sëmundjeve e urrejtjeve. Prandaj ai falënderon vetëm Allahun.
Megjithëse dy emrat e bukur “Rrahman” dhe “Rrahijm” Zoti ynë i ka përmendur edhe në “Bismil-lah”, për të theksuar se mëshira e Tij është shumë e gjerë, i përsërit sërish edhe në këtë sure.
Të qenët e Zotit “Rrahman” dhe “Rrahijm” tregon qartë se vetëm Ai e meriton falënderimin, vetëm Ai është dhuruesi i drejtpërdrejtë ose i tërthortë i të gjitha të mirave.
Haxhi Vehbi Dibra, në tefsirin e tij, për ajetin “Err-rrahmanirr-rrahijm – الرحمن الرحيم”, thotë: “Të dy këta emra, si “Rrahman” edhe “Rrahijm” në pikëpamje të etimologjisë rrjedhin nga fjala “rahmeh”, që e ka kuptimin mëshirë. Atëherë pyesim: ‘Pse Perëndia e përmend dy herë në këtë verset emrin e mëshirës së Vet?’ Këtu përmendet një hollësi letrare me kuptim shumë të lartë. “Rrahman” tregon mëshirën e Zotit në këtë botë lëndore, ndërsa “Rrahijm” tregon mëshirën e Zotit në jetën e pasosur, Ahiretin. Emri “Rrahman” simbolizon mjetet e jetës fizike, ndërsa “Rrahijm” simbolizon mjetet e jetës së lumtur të amshimit. Kush përpiqet vetëm për këtë jetë, fiton vetëm këtë jetë. Kush përpiqet vetëm për jetën e amshuar, fiton vetëm jetën e amshuar, ndërkohë, ai që përpiqet për të dyja jetët, i fiton të dyja.
Pra Allahu, i Cili na i ka falur gjithë këto të mira, është i meritueshëm për t’u lavdëruar. Vetëm Atij i përkasin lavdet dhe askujt tjetër.
Ndërsa Hafiz Ali Korça, në tefsirin e tij, thotë: “Prej emrave “Rrahman” dhe “Rrahijm” kuptojmë se përveç kësaj bote, ekziston edhe një botë tjetër e përhershme, ku do të ndahet i miri nga i keqi. Sikur të mos ekzistonte një botë tjetër, këto cilësi nuk do të kishin vlerë. Zoti është shumë i mëshirshëm dhe nuk ia humb mirësitë askujt; do ta ringjallë njeriun ashtu siç e krijoi për herë të parë; do ta gjykojë atë dhe do të japë vlerësimet, për shpërblim të mirëve dhe ndëshkim të këqijve.”
Hafiz Dalliu thotë se Allahu me madhërinë e vet, pasi tregoi se Ai është dhënësi i të gjitha të mirave në këtë jetë e në ahiret dhe për të treguar se Ai është edhe Zoti i Ditës së Kiametit, urdhëroi e tha: “Maliki jeumid-dijn – مالك يوم الدين”, shpikësi e mbrojtësi i gjithësisë, dhuruesi i çdo të mire, Allahu me madhërinë e vet është Zoti i Ditës së Gjykimit dhe i botës së Ahiretit.
Në Ahiret zotëruesi e përdoruesi i çdo sendi është vetëm Allahu me madhërinë e vet. Në atë ditë, përveç Tij, nuk ka pronar tjetër.
Allahu është Zot edhe i kësaj bote, por meqenëse këtu përkohësisht e formalisht sundojnë edhe njerëzit, ka treguar qartë se i vetmi Zot i Ahiretit është Allahu me madhërinë e vet.
Fjala “dijn – دين” në frazën e lartpërmendur është përdorur me kuptimin “xheza”, shpërblim – ndëshkim, megjithëse ka edhe kuptime të tjera si sheriat, bindje, etj. “Xheza” do të thotë ndëshkim për shkelësit dhe shpërblim për mirëbërësit. Pra sipas kuptimit të ajetit “Maliki jeumid-dijn – مالك يوم الدين”, vepra e atyre që kanë sunduar në këtë jetë, do të ngelet si një ëndërr e kaluar dhe për të gjithë njerëzit vendi se ku do të futen e ku duhet të luten, do të jetë vetëm mirësi e Allahut.
Zoti ynë e cilësoi veten e Tij të madhërishëm me vetitë që u përmendën më lart, për të treguar se lavdërimi e falënderimi është vetëm për Të dhe për të theksuar se Ai meriton me të drejtë të adhurohet.
Në ajetin e fundit, Allahu thekson se Dita e Kiametit dhe veprat për Ahiretin, janë për të ndëshkuar fajtorët e shkelësit dhe për të shpërblyer besimtarët e bindur. Në këtë mënyrë, Allahu i fton njerëzit në bindje. Ai njeri që beson se do të ndodhë dita e shpërblimit dhe e ndëshkimit, ajo ditë e vështirë, ajo ditë kur do të shihen punët një për një e do të ndëshkohen të ligjtë, duhet patjetër që të vijë në udhë të mbarë, që të mos turpërohet përpara Allahut e para gjithë botës.
Kurse njeriu që nuk beson në Ahiretin dhe nuk ka frikë prej përfundimit të tij, guxon të nxitojë të kryejë çdo punë të keqe, nuk sprapset e nuk ndalet.
Hafiz Ali Korça, në tefsirin e tij, për këtë ajet thotë se veç Zotit dhe sifateve (cilësive) të Tij çdo gjë quhet “alem (botë)”. “Malik” dhe “Melik” quhet Zoti i gjësë, domethënë Ai që e ka në dorë dhe nën urdhër çdo gjë.
“Melik” ka edhe kuptimin mbret, sundues. “Dijn” Dita e Kiametit, dita e sundimit, dita e gjykimit dhe shpërblimit për mirë ose për keq.
Në këtë botë ke mëshirë të madhe dhe të dhimbset çdo gjë. Të gjithë botën e sheh me një sy të mëshirshëm, por në atë jetë, mëshirën e ke vetëm për miqtë e tu. Gjykimet, llogaritë, pyetjet, shpërblimet dhe dënimet e Ditës së Kiametit janë vetëm në dorën tënde; i vetmi gjykatës je ti; atje s’ka kush të të përkrahë.
Sipas Haxhi Vehbi Dibrës, ajeti “Maliki jeumid-dijn – مالك يوم الدين” ka kuptimin “i Zoti i ditës dhe i natës së Fesë”. Arabët natës i thonë “lejl” e ditës “nehar”, të dyjave bashkë u thonë “jeum”.
Prej këtij ajeti të bekuar kuptohet se Zoti me madhninë e vet ka caktuar një ditë gjyqi për të kërkuar llogari nga robtë e vet e për të treguar se deri në ç’gradë i kemi kryer veprimet tona në përputhje me dispozitat e larta të fesë së vërtetë, me dispozitat e larta të Kur’anit të Madhërishëm. Duhet pasur parasysh se në këtë botë nuk erdhëm kot, por për të kryer detyrimet e ngarkuara nga vetë i Madhi Zot.
Dijetarët i kanë klasifikuar detyrat në disa grupe e kategori si: Detyra patriotike, detyra shtetërore, detyra fetare, detyra personale, detyra familjare, detyra shoqërore, etj. Për të gjitha këto detyra jemi përgjegjës para Zotit. I Madhi Zot ka për të na kërkuar llogari për çdo veprim tonin. Prandaj feja islame, Kur’ani i Madhërishëm, nuk ka vënë ndonjë kufi midis detyrave. Ajeti “Etij’u-llahe ue etij’u-rresule ue ulil-emri minkum – أَطِيعُوا اللَّـهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنكُمْ”[2] urdhëron që t’ju bindeni Zotit, profetit dhe sundimtarit. Ajeti “Ue shauirhum fil-emri – وَ شَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ”[3] cakton misionin e përfaqësuesve të masës. Ajeti “El-ledhij ju’tij malehu jetezek-ka – الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّىٰ”[4] lavdëron Hazreti Ebu Bekrin që sakrifikoi tërë pasurinë e tij për shpëtimin e Atdheut. Ajeti “In-nall-llahe je’muru bil-adl – إِنَّ اللَّـهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ”[5] cakton detyrën e gjykatësve. Ajeti “Ja ej-juhel-ledhijne amenu ku enfusekum ue ehlijkum nara – يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَارًا”[6] përmbledh detyrat familjare. Hadithi profetik “Hajrun-nasi enfe’uhum – خير الناس أنفعهم” përmbledh detyrat shoqërore.
Sa u tha më lart, kuptohet se asnjë vepër e jona nuk mund t’i shpëtojë kontrollit të Allahut. Për çdo vepër jemi përgjegjës përpara Tij. Prandaj Kur’ani Fisnik nuk bën krahasime ndërmjet detyrave. Dashuria e Atdheut në fenë islame ka një vlerë të madhe, për të cilën profeti Muhamed a.s. ka thënë: “Hub-bul-uatan minel-ijman – حبّ الوطن من الإيمان” Dashuria për Atdheun është degë e besimit. Nga ky hadith sherif kuptojmë se i Madhi Zot ka për na matur edhe masën e dashurisë që kemi për Atdheun. Prandaj të kemi kujdes vëllezër e motra e të mos gabojmë e të bëjmë ndonjë tradhti ndaj Atdheut.
Për çdo vepër Zoti do të na kërkojë llogari në Ditën e Fesë, i Zoti i së cilës është Ai vetë. Dita e Fesë pra është dita e gjyqit të Amshueshëm. Në këtë gjyq gjykatësi është vetë i Amshuari. Aty nuk ka këshilltarë e avokatë; aty nuk ka hile e gënjeshtra; aty fiton meritë kush paraqitet me ndërgjegje të pastër e me vepra të mira. Domosdo nuk do të jenë të barabartë i miri me të ligun. Do të vihet në vend urdhri i Zotit, Ai është “i Zoti i Ditës së Gjyqit”.
Mund të ketë njerëz jobesimtarë që nuk e pranojnë Allahun si Zot i Ditës së Gjyqit të Amshueshëm, por edhe këta duhet të dinë se Allahu është më i Dituri e prandaj, në këtë ajet, përmendet fjala “jeum” e jo “nehar”, që do të thotë se Ai është i Zoti “i ditës” e “i natës” së Fesë, e jo vetëm i ditës. Nga kjo kuptohet se të mirët do të gjykohen në “dritë” e të ligjtë në “errësirë”.
Tani le të vijmë në ajetin: “Ij-jake na’budu ue ij-jake neste’ijn – إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ” O Zot, vetëm Ty të adhurojmë dhe vetëm prej Teje ndihmë kërkojmë.
Hafiz Ibrahim Dalliu vazhdon me komentin e ajetit: “Ij-jake – Ty” Deri tani ai që lexon Fatihanë i ka sjellë fjalët në vetën e tretë dhe tha: Lavdërimi është vetëm për Allahun, Zotin e të gjithë botëve, Ai është Mëshirues i Madh. Ai është Zoti e sundimtari i Ditës së Gjykimit. Tani fjala është sjellë në vetën e dytë dhe i drejtohet Zotit sikur Atë ta ketë para syve dhe i thotë: O Zot, vetëm Ty të adhurojmë.
Lexuesi i Fatihasë tha ashtu për të treguar se Zoti, me mëshirën e Vet, pasi u cilësua me vetitë e larta, u shqua krejt në sytë e Tij. Në këtë mënyrë ligjërata do të thotë: O Zot, më parë të njihja Ty me mendje e arsye, por tani njohja ime ka arritur në atë shkallë sa më duhet sikur të shikoj me sy. Nëse lexuesi do të thoshte: “Vetëm Atë adhurojmë”, thënia do të ishte e pasaktë.
Fjala “Na’budu – نعبد”, ne të adhurojmë Ty e askënd tjetër.
Lexuesi i Fatihasë, edhe pse është një njeri i vetëm, nuk tha: “Të adhuroj Ty”, por e solli fjalën në trajtën e shumësit, për të treguar se jo vetëm ai, por edhe bashkëfolësit, Zotin e adhurojnë. Lexuesi e solli fjalën në këtë trajtë, sepse ai i shoqëron vetes edhe vëllezërit e motrat e fesë në faljet dhe në lutjet e tij dhe, meqenëse ndër ta gjenden edhe engjëjt e njerëzit e devotshëm, ai ka shpresë të madhe që t’i pranohet falja e lutja nga Zoti. Për këtë urtësi është urdhëruar që falja të bëhet me xhemat.
Fjala ka ardhur në trajtën e shumësit për të theksuar se vepra e mirë që bëhet bashkërisht është më e pëlqyer dhe e vlerësuar te Zoti sesa ajo që bëhet vetëm.
Fjala “ibadet – adhurim” do të thotë: Ta çosh në vend një punë ashtu siç është urdhëruar dhe ta nderosh urdhëruesin.
Me fjalë të tjera “adhurimi” është madhërimi i Zotit deri në fund me bindje të plotë.
E madhërimi deri në fund, bëhet duke e kryer adhurimin vetëm për Zotin. Ndryshe, në qoftë se njeriu ka në mendje gjëra të tjera, adhurimi i ti është i mangët. Këtë lloj adhurimi nuk e meriton madhëria e Zotit. Pra, kur të adhurojë Zotin, njeriu duhet të zbrazë zemrën nga çdo gjë tjetër.
Dihet se pasi të kryejë detyrat njerëzore, njeriu mund të merret me çdo lloj pune të arsyeshme.
Fjala “isti’aneh” do të thotë të kërkosh ndihmë për të gjitha punët e kësaj bote dhe të Ahiretit. Atëherë kuptimi i frazës “ue ij-jake neste’ijn – إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ وَ” është: O Zot, ndihmona. Në çdo punë ndihmën e kërkojmë vetëm prej Teje e jo prej dikujt tjetër.
- Ibrahim Dalliu vazhdon: Fahri Raziu thotë se ky ajet i madhërishëm përmbledh në vetvete të gjitha detyrat e njeriut ashtu si fjala “ibadet – adhurim”, e cila përfshin të gjitha urdhëresat e ndalimet. Kjo do të thotë: sikurse çdo detyrë e çdo çështje e përmendur në librat e Sheriatit, përfshihen në fjalën “ibadet”, ashtu edhe çdo lutje përfshihet në fjalën “isti’aneh”. Pra Zoti ynë, të gjitha rregullat e ligjit të fesë i ka futur në këto dy fjalë, të cila janë si dy burime që nuk shterojnë kurrë.
Bejzaviu thotë se në këtë ajet përshkruhen punët e njohësit të vërtetë të Zotit, prandaj atij i qartësohen udha që do të ndjekë dhe detyrat. Puna e parë e njohësit të vërtetë të Zotit është të përmendë Zotin, të mendohet e të meditojë për kuptimin e emrave të bukur të Tij, të vështrojë në mrekullitë e Zotit dhe, pasi ta kuptojë mirë e më mirë Atë, ta adhurojë siç e meriton madhëria e Tij, të njohë fuqinë e plotë të Zotit, e cila është e mjaftueshme për t’i plotësuar njeriut nevojat e tij në çdo punë e në çdo rast, pastaj të shpejtojë e të kërkojë ndihmë prej Allahut. Allahu me mirësinë e vet, për t’u treguar njerëzve se si duhet të luten, porosit: Ai që dëshiron të kërkojë ndihmë prej Zotit, në radhë të parë duhet të cilësojë Zotin me vetitë që janë të merituara për Të, pastaj të falënderojë të madhin Zot dhe të pohojë se vetëm Ai është i fuqishëm t’i japë atë që do të kërkojë.
Thuhet se çdo lutje e arsyeshme që bëhet sipas mënyrës së treguar më sipër, është e pranueshme tek Allahu.
Në të dy pjesët e ajetit me parafjalën “Ij-jake – إِيَّاكَ”, Zoti thekson se ashtu siç nuk vlen t’i bëhet adhurim dikujt a diçkaje tjetër përveç Zotit, po ashtu nuk vlen edhe të kërkohet ndihmë prej të tjerëve. Në punët e dynjasë lejohet të merren mjetet e duhura dhe të kërkohet ndihmë prej disa njerëzve; por kërkuesi duhet të dijë se ajo është ndihmë e sipërfaqshme, sepse ndihmuesi i vërtetë është Allahu me madhërinë e vet dhe është Ai që krijon mundësinë si në mjete ashtu edhe në njerëz.
Allahu i ka thënë Daudit: “O Daud. Pasha madhërinë Time, nëse vjen të kërkosh ndonjë send vetëm në derën Time, nuk lë pa ta mbaruar atë punë, sikur të kesh armik botën mbarë. Por, pasha madhërinë Time, nëse shkon nëpër dyer të tjera, dije se nuk të kryhet ajo punë, sikur gjithë botën ta kesh mik”.
Prej kësaj fjale të shenjtë kuptohet se kushdo që është i detyruar të kërkojë ndihmë prej dikujt, duhet të dijë me zemër se, me vullnetin e Zotit, nevoja e tij do të plotësohet e jo ndryshe.
Hafiz Ali Korça, në tefsirin e tij, për këtë ajet thotë: “Vetëm Ty të falemi dhe vetëm prej Teje kërkojmë ndihmë”. Vetëm Ty të falemi, veç Teje nuk njohim Zot tjetër dhe në çdo punë të mirë vetëm prej Teje kërkojmë ndihmë, sepse veç Teje nuk ka kush tjetër të na ndihmojë. Është përdorur në shumës, sepse punët që bëhen bashkërisht kanë më shumë vlerë. Fjala vjen: Na urdhëron të themi: Zot, vetëm Ty të falemi, vetëm Ty po të përulemi, me gjithë të mirat e mangësitë që kemi, na fal dhe na dhuro. Mos lë askënd jashtë mëshirës Tënde, por na fal të gjithëve. Në çdo punë të mirë vetëm prej Teje kërkojmë ndihmë, na ndihmo, mos na lë jashtë se të gjithë ne myslimanët jemi një trup i vetëm dhe jemi të gjithë një shpirt.
Haxhi Vehbi Dibra, në tefsirin e tij, për ajetin që po flasim: “Ij-jake na’budu ue ij-jake neste’ijn – إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ” është zgjeruar më shumë duke thënë në fillim kuptimin: “Vetëm Ty, o Zot, të falemi dhe vetëm Ty, o Zot, të lutemi që të na ndihmosh”. Ai vazhdon: Ky ajet i madhërishëm urdhëron që myslimani i vërtetë duhet t’i falet e t’i lutet vetëm Allahut të vërtetë, vetëm Atë duhet ta njohë për Zot, për krijues e për bamirës të vërtetë, vetëm tek Ai duhet të ketë shpresë e vetëm prej Tij duhet të kërkojë e të presë ndihmë për të realizuar qëllimet e veta.
Vetëm për këtë njeri mund të thuhet se e ka njohur Zotin si duhet e vetëm ky mund t’i afrohet Atij.
Në versetin “Ij-jake na’budu – إِيَّاكَ نَعْبُدُ – Vetëm Ty, o Zot, të adhurojmë”, kemi dy detaje:
1- Më përpara përmendet “i Adhururari” e pastaj “adhurimi”. Kjo tregon se “i Adhuruari” është qëllimi dhe “adhurimi” është mjet për arritjen e qëllimit. Pra edhe adhurimin nuk duhet ta konsiderojmë si veprën tonë, por si një mjet që vetë Zoti na fali me mirësinë e Tij, për të na afruar ndaj Vetes së Tij.
2- Krahasimi i lartësisë së H. Muhamedit me lartësinë e H. Musait. Këtu Haxhi Vehbi Dibra tregon ngjarjen kur H. Muhamedi u shpërngul nga Meka për në Medine bashkë me shokun e tij besnik, H. Ebu Bekrin. Armiqtë i ndoqën nga pas dhe gjurmët i çuan deri te një shpellë me emrin “shpella e Pëllumbit”. Mrekullia e Zotit ndodhi – shpellën e rrethoi me një pëlhurë merimange dhe në hyrje një pëllumb kishte ndërtuar një fole brenda së cilës ndodheshin tri vezë. H. Ebu Bekri kur dëgjoi zhurmën e armiqve u frikësua për jetën e Profetit a.s., por ai e kuptoi dhe i tha: “La tahzen in-nall-llahe mea’na – لا تحزن إن الله معنا – Mos u mërzit, se Allahu është me ne”. Kjo tregon se H. Muhamedi fillimisht përmendi “Zotin” e pastaj veten e tij e shokun pranë. Ndërsa H. Musai thotë: “In-ne me’ije rab-bij sejehdijn – إن معي ربي سيهدين – Bashkë me mua është Zoti im që do të më drejtojë”. Këtu H. Musai më përpara përmend veten e tij e pastaj Zotin. Kjo tregon shkallën më të lartë të H. Muhamedit ndaj H. Musait.
Pastaj vazhdon me komentin e ajetit duke thënë se këtu kemi një “hasr” – hasri është një figurë letrare pas së cilës atributi i një fraze përmblidhet krejtësisht në një qëllim të veçantë. Hasri në gjuhën arabe bëhet në shumë trajta; këtu kemi trajtën e hartimit të zhdrejtë. Ka qenë “na’buduke ue nestei’jnuke”, që do të thotë: “Të adhurojmë Ty, kërkojmë ndihmë prej teje”, e është bërë “Ij-jake na’budu ue ij-jake neste’ijn” për të dhënë kuptimin “Vetëm Ty të adhurojmë e jo tjetërkënd dhe vetëm prej Teje kërkojmë ndihmë e jo prej tjetërkujt”. Siç shihet, hasri ka dy anë: anën pohuese dhe anën mohuese.
Një tjetër figurë e përdorur në këtë ajet është “përdorimi i foljeve në numrin shumës”. Kjo ka një kuptim të veçantë dhe me rëndësi: kur falemi me xhemat (bashkërisht) është e drejtë të thuhet “adhurojmë e kërkojmë”, por kur falemi vetëm pse duhet të shprehemi në numrin shumës? Duhet sepse bashkë me ne janë edhe engjëjt, por nuk mund të harrojmë edhe të gjithë myslimanët, që të lutemi edhe për ata, me qëllim që Zoti t’u dhurojë mirësi nga mirësitë e Tij. Ndërsa kur falemi me xhemat, shumë myslimanë së bashku i drejtojnë lutjet Zotit, e ndër ta mund të jetë ndonjë besimtar me zemër të pastër e më të afërt te Zoti, e bëhet shkak që lutja e tij të bashkohet me të tjerat e të pranohet te Zoti, sepse çdo falës lutet për të gjithë.
Një shenjë tjetër treguese, – thotë H. Vehbi Dibra, – është se shpirti shpërndan rrezet e tij në të gjithë trupin dhe në falje – adhurim duhet të bashkohen e t’i drejtohen Dritës së të Madhit Zot, me shprehjen: “Vetëm Ty, o Zot, të falemi”. Të falurit nënkupton “të madhërosh e të nderosh deri në gradën më të lartë”. Kjo mënyrë të faluri është e meritueshme vetëm për Allahun e Lartësuar.
Një pikë me rëndësi që tregohet në këtë ajet është apostrofi, një figurë letrare që i jep fuqi fjalës dhe në momentin e faljes besimtari është në kontakt të drejtpërdrejtë, pa ndërmjetës me Krijuesin e tij – Zotin e Lartësuar.
Në të katër ajetet e parë të kësaj sureje u përmendën katër cilësi të larta të Zotit të Amshuar:
1- Uluhij-jeti – Hyjnija.
2- Rububij-jeti – Zotësia.
3- Rahmanij-jeti – Dhantija.
4- Rahimij-jeti – Mëshira.
Këto katër cilësi grisin katër perdet e egoizmit, të cilat janë:
a- Em-mareh – Grada e ambicies pa fre.
b- Leu-uameh – Grada me të cilën njeriu fillon të njohë gabimin e të pendohet.
c- Mulhimeh – Kur njeriu kthehet nga virtyti.
d- Mutmein-neh – Kur njeriu zhvishet fare nga veset negative dhe bëhet i virtytshëm duke iu nënshtruar plotësisht vullnetit të Zotit, e thotë: “Vetëm Ty, o Zot, të falemi e vetëm Ty, o Zot, të lutemi për ndihmë”.
Një tjetër figurë kemi në fjalën “Na’budu”, e cila ka dy kuptime: “’ibadeh” dhe “’ubudeh”. E para ka kuptimin adhurim – të falurit – ku bëjnë pjesë të gjitha detyrat e adhurimet, ndërsa e dyta – ubudeh – ka kuptimin robni. ‘Ubudeh vjen nga “’abdij-jeh”, kurse “’ibadeh” prej “’abidij-jeh”. I pari është më i madh se i dyti. Robnija nënkupton nënshtrimin ndaj urdhrit të Zotit pa kushte.
- Vehbi Dibra pasi komentoi deri në këtë pikë frazën “Ij-jake na’budu”, vijon me frazën tjetër të ajetit “ue ij-jake neste’ijn – Vetëm Ty, o Zot, të lutemi që të na ndihmosh”. Këtu merr si shembull H. Ibrahimin kur mbreti Nemrud vendosi që ta digjte në zjarr, ai iu mbështet kaderit të Zotit dhe nuk kërkoi asnjë ndihmë tjetër. Zoti iu përgjigj mbështetjes së H. Ibrahimit dhe e urdhëroi zjarrin: “O zjarr, bëhu i ftohtë e shpëtoje Ibrahimin”. Ai shpëtoi; zjarri nuk e dogji, prandaj besimtari duhet të mbështetet vetëm te Zoti që t’ia ndriçojë zemrën, me të cilën e shuan zjarrin e Xhehenemit.
Haxhi Vehbi Dibra shpjegon se kemi dy lloje ndihmash:
1- Ndihmë e domosdoshme.
2- Ndihmë jo e domosdoshme.
E para është e domosdoshme, sepse pa të nuk mund të kryhet asnjë lloj pune. Sipas “Usuli Fikhut” kjo ndihmë është dhuratë e të Madhit Zot, që na ka bërë të aftë për të kryer detyrat. Pikërisht këtu vjen edhe përgjegjësia e njeriut përpara Krijuesit të tij, se për çdo vepër që do të kryejë, do të japë llogari.
Prandaj Allahu i Lartësuar kërkon nga njeriu besim me ndërgjegje të pastër, me moral të lartë dhe në tërë veprimtarinë e tij çdo gjë duhet të kryhet në përputhje me udhëzimet e dispozitat e shpalljes hyjnore, Kur’anit dhe Synetit të Profetit Muhamed a.s.
Ndërsa ndihma jo e domosdoshme është lehtësuese. Kjo e ndihmon njeriun me mjete lehtësuese për ta kryer më mirë detyrën. Për shembul, Haxhi është detyrë që ta kryejnë të pasurit dhe me shëndet të mirë. Kjo është detyrë e domosdoshme; kurse sot ka mjete lehtësuese për të arritur në vendin e shenjtë – Mekë, që nga makina, treni e deri te avioni. Por, mungesa e tyre nuk e shkarkon përgjegjësinë e njeriut për kryerjen e Haxhit.
Prandaj kur lexojmë frazën e ajetit: “Ij-jake neste’ijn”, del edhe kuptimi: “O Zot, vetëm prej Teje kërkojmë të na dhurosh ndihmën e domosdoshme dhe ndihmën lehtësuese”. Të dy këto ndihma janë dhuratë e të Madhit Zot, e para të jep fuqi, kurse e dyta të jep lehtësim. Por edhe puna është krijesë e Perëndisë dhe njeriut nuk i mbetet në dorë veçse iniciativa për të pëlqyer të mirën, e pastaj të tjerat vijnë nga i Madhi Zot.
Njeriu është qendra ku jeta e amshuar bie në kontakt me jetën lëndore. Pra, ai ka marrëdhënie me të dyja jetët. Në jetën lëndore ai nuk mund të mbyllet në vetmi, por duhet të ndërtojë jetën në përputhje me ligjet e Islamit, duke mos lënë pas dore edhe detyrimet fetare. Kontakti i drejtpërdrejtë me jetën e amshuar është adhurimi i sinqertë, me devotshmëri, në kohë të caktuara sipas ligjeve të sheriatit islam. Pra, myslimani që e pastron zemrën dhe i përulet Zotit në falje, i lutet: “Vetëm Ty, o Zot, të falemi e vetëm prej Teje, o Zot, kërkojmë ndihmë”, vetëm ky njeri besimtar merr fuqi nga i Madhi Zot për të përballuar të gjitha vështirësitë e kësaj bote dhe është i përgatitur për jetën e amshuar – Ahiretin.
Atëherë ky ajet merr kuptim më të gjerë: “O Zot, për çdo çështje, për çdo problem e për çdo punë tonën vetëm prej Teje kërkojmë, lusim, shpresojmë e presim ndihmë dhe prej askujt tjetër; ne nuk njohim tjetër zot veç Teje, o Allah.”
Në këtë ajet, fjalët “Ty të falemi” e “Vetëm prej Teje kërkojmë ndihmë” janë folje në numrin shumës. Kjo edhe njëherë na detyron që të ndërtojmë marrëdhënie vëllazërore me njëri-tjetrin, si për punët e kësaj bote, ashtu edhe për punët e Ahiretit, në adhurim me xhemat, sepse këtu është begatia më e madhe.
Hafiz Ibrahim Dalliu vazhdon dhe thotë: “Allahu, me madhërinë e vet, pasi tregoi se adhurimi, me të drejtë i bëhet vetëm Atij dhe ndihma i kërkohet vetëm Atij, na thotë edhe se çfarë duhet të kërkojnë robtë herën e parë. Për këtë Ai urdhëron e thotë: “Ihdinas-siratal-mustekijm -اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ”, që do të thotë: “O Zot, na drejto në udhë të mbarë”. Kuptimi: “O Zot, na forco në udhën e drejtë ku jemi. Na bëj të qëndrueshëm në fenë islame. Vetëm Ti na udhëzon në të drejtën dhe përveç Teje s’ka tjetër që të na orientojë.
Ky ajet është si përgjigja e njerëzve për pyetjen që u bëhet atyre nga ana e Zotit: “Çfarë ndihme kërkoni? Në çfarë pune t’ju ndihmoj?” Njerëzit përgjigjen: “O Zot, drejtona në udhë të mbarë”.
Hidajeti, udhëzimi, është shumëllojësh, por sipas Bejzaviut ato reduktohen në tre:
- T’i kërkosh Zotit fuqinë mendore, ndjesitë e jashtme dhe gjymtyrët e trupit, me të cilat njeriu arrin qëllimin.
- T’i caktojë Zoti njeriut arsyet mendore dhe historike me të cilat ai dallon të drejtën nga e shtrembra.
- T’u dërgojë Zoti njerëzve pejgamberë, t’u zbresë atyre libra dhe t’iu hapë zemrat për në udhën e drejtë.
Sipas këtij kuptimi, drejtimi dhe udhëzimi i Zotit në udhën e drejtë për robin e vet, ekziston në çdo kohë.
Pastaj H. Dalliu vazhdon me analizën: “siratal-mustekijm – صراط المستقيم”. Fjala “sirat” do të thotë “udhë”, kurse “mustekijm” do të thotë “e drejtë, e rrafshët”. Udha e drejtë është udha e Allahut, udha për në fenë me të cilën erdhi Muhamedi a.s., për në fenë islame, për dispozitat e fesë islame, si dhe për dispozitat e sheriatit, që janë për të përmirësuar moralin dhe për vepra të mira. Atëherë, kuptimi i ajetit është: “O Zot, na drejto në dispozitat e fesë e të sheriatit me të cilën erdhi Muhamedi a.s.”.
Fjala “ihdina” është lutje në formën urdhërore, sepse urdhërimi që i bëhet të lartit prej të ulëtit, nënkupton lutje. Kjo lutje, në qoftë se del prej gojës së atij që nuk e ka gjetur udhën e drejtë, bëhet për të kërkuar drejtimin në atë udhë. Në qoftë se lutja del prej atij që është në udhën e drejtë, do të thotë se ai kërkon forcimin e vazhdimin në udhën e drejtë.
Ndërsa Hafiz Ali Korça, në tefsirin e tij, thekson: O Zot, ti po na mëson si të të lutemi. Na bëj kurdoherë të qëndrueshëm në rrugë të drejtë, në atë rrugë që ndoqën pejgamberët, në atë rrugë që ndoqën njerëzit e mirë, të cilëve u çele perden e syrit dhe e gjetën të vërtetën. Zot, nuk të them udhëzomë vetëm mua në rrugë të drejtë, por të lutem të na udhëzosh bashkë me të gjithë robtë e të gjithë botën, domethënë po të kërkoj një “hidajeh ixhtima’ij-je” e jo “hidajeh infiradij-je”, se në udhëzimin e përgjithshëm ndodhem edhe unë.
Haxhi Vehbi Dibra, në tefsirin e tij, bën një shpjegim më të gjatë të ajetit “Ihdinas-siratal-mustekijm – Na ço o Zot në rrugë të drejtë”. Ai thotë se në këtë ajet kemi katër fjalë:
Fjala e parë “Ihdi” është kallëzues foljor në mënyrën urdhërore që shfaq lutjen, dëshirën dhe kërkesën tonë ndaj Zotit.
Fjala e dytë “na” është përemër i vetës së parë në numrin shumës dhe del kundrinor i zhdrejtë i fjalisë.
Fjala e tretë “es-sirat” është emër dhe kundrinor i drejtë ose plotësor vendi sipas gjuhës shqipe.
Fjala e katërt “el-mustekijm” është mbiemër që cilëson emrin.
Atëherë kuptimi i ajetit del kështu: “Na trego o Zot rrugën e drejtë”, ose “Na ço, o Allah; na pri, o Zot; na udhëhiq, o Krijues, në rrugën e drejtë”.
Njeriu është ngarkuar me detyrën për të njohur Zotin, që është misioni më i lartë i tij, por kjo nuk mund të arrihet pa njohur dhe “robninë tane”. Njohja e Zotit nuk ka vlerë në qoftë se ne nuk e dimë veten të jemi robtë e Tij dhe që gjithmonë kemi nevojë për Të.
Ne e kemi njohur Zotin në qoftë se kemi kuptuar mirë katër ajetet e para të sures “Fatiha” deri tek ajeti “Maliki jeumid-dijn – Ti, o Allah, je Zoti i Ditës së Gjyqit”. Kemi njohur robninë tonë, paaftësinë tonë dhe nevojën që kemi për Zotin, në qoftë se e kemi kuptuar mirë versetin “Ij-jake na’budu ue ij-jake neste’ijn – Vetëm Ty, o Zot, të falemi e vetëm prej Teje, o Zot, kërkojmë ndihmë”.
Kur t’i kemi bashkuar këto dy etapa të njohjes sonë, kur ta kemi njohur të Madhin Zot pa harruar edhe robninë tonë, vjen koha të shijojmë pemën e ….. prej saj, atëherë themi: “Ihdinas-siratal-mustekijm” – Na udhëhiq drejt “siratal-mustekijm”, na oriento në rrugën e drejtë.
Pastaj H. Vehbi Dibra vazhdon me kuptimin e fjalës “hidajeh”. Sipas kadi Bejzaviut r.a. kjo fjalë e ka kuptimin “të tregosh rrugën më të mirë e më të lehtë”. Llojet e hidajetit janë shumë, por të ndalemi vetëm në katër prej tyre:
- Mendja dhe shqisat, me të cilat dallojmë të mirën nga e keqja.
- Argumentet, me të cilat dallohet e vërteta nga gënjeshtra.
- Profetët dhe librat e shenjtë.
- Të dallosh në zemër të fshehtat dhe prapaskenat me të cilat kuptojmë realitetin e objekteve.
Që njeriu të arrijë këtë udhëzim të vërtetë së pari duhet të bëjë një luftë pa kompromis me veset negative, ta ruajë veten të mos përfshihet në gjërat e ndaluara sipas sheriatit, haramet dhe ato që janë të dyshimta.
Njeriu, në shumicën e rasteve, nuk e di se është një pasqyrë për cilësitë e Zotit. Pejgamberi a.s. urdhëron: “Men arefe nefsehu fekad arefe rab-behu – Kush njeh vetveten, (që është një pasqyrë për cilësitë e Zotit) e njeh me të vërtetë Zotin”. Duhet ndjekur rruga e Kur’anit dhe shembulli i profetit Muhamed, paqja e bekimi i Zotit qofshin mbi të.
Rruga e drejtë që përmendet në këtë ajet, është një rrugë që nuk ka fund, që e çon njeriun në disa grada të larta vetëm me ndihmën e Zotit. Ata që udhëtojnë për në rrugën e Zotit janë dy llojesh:
- Ata që e kanë marrë rrugën dhe janë në udhëtim e sipër, që në gjuhën arabe quhen “salikijn”.
- Ata që kanë mbërritur në destinacion dhe po shëtisin, që në gjuhën arabe quhen “uasilijn”.
Por duhet ditur se udhëtimi për te Zoti nuk është në formë materiale dhe nuk ka vend që të ecet. Kjo do të thotë se njeriu duhet të zbatojë urdhëresat dhe porositë e Zotit të përcaktuara në Shpalljen Hyjnore, të mbrohet nga sendet e ndaluara, që quhen “haram”. Çdo njeri që fillon një punë të mirë, Zoti ia plotëson shpërblimin edhe në qoftë se nuk e mbaron, si pasojë e pengesave që i dalin përpara.
“Siratal-mustekijm – rruga e drejtë” është vetë feja islame. Atëherë kuptimi i ajetit “na udhëhiq në rrugën e drejtë” e ka domethënien “na udhëhiq në fenë islame”. Kur jemi në fenë islame, atëherë i lutemi Zotit që të na bëjë të qëndrueshëm në të dhe të na ngrejë në shkallët më të larta të saj.
Ajetin e fundit “Siratal-ledhijne en’amte alejhim – صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ – O Zot, na drejto në udhën e atyre që Ti u ke falur mirësi”, H. Dalliu e komenton në fraza të veçanta dhe thotë: “Prandaj na drejto edhe ne në rrugën e tyre”. Pastaj pyet: “Kush janë këta njerëz, të cilët i ka nderuar Zoti dhe i ka përmendur në këtë ajet?” Shumica e dijetarëve kanë thënë se njerëzit e nderuar janë pejgamberët, evliatë, dëshmorët dhe të mirët e besimtarëve. Po cila është mirësia (ni’meh – nimeti) i përmendur në këtë ajet? Mirësia është feja, që na është dhënë (ni’metud-dijn), sepse në çdo kohë feja është ajo që i çon njerëzit në lumturinë e të dyja jetëve. Prandaj njeriu meriton të kërkojë një fe të vërtetë dhe të lutet që të jetë i qëndrueshëm në të. Për këtë, Zoti me madhërinë e Tij i ka mësuar robtë e Tij në suren e parë të Kur’anit të luten sipas saj; prandaj Fatihaja është nga suret e para të Kur’anit.
Ajetet e para të Kur’anit janë:
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ﴿١﴾ خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ ﴿٢﴾ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ ﴿٣﴾ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ﴿٤﴾ عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ﴿٥﴾[7]
“Ikre’ bismi rab-bikel-ledhij khaleka. Khalekal-insane min alekin. Ikre’ ue rab-bukel-ekremul-ledhij al-leme bilkalemi. Al-lemel-insane ma lem ja’lem – 1. Lexo me emrin e Zotit tënd, i Cili krijoi (gjithçka), 2. e krijoi njeriun nga një droçkë gjaku. 3. Lexo se Zoti yt është Bujari më i madh, 4. i Cili, me anë të penës ia mësoi, 5. ia mësoi njeriut ato që nuk i dinte.”
Për të theksuar se njeriu duhet të hulumtojë për të gjetur fenë e vërtetë e për të hyrë në udhën e mbarë, Zoti thotë se njerëzit, përpara çdo gjëje, duhet të kërkojnë të vërtetën dhe qëndrueshmërinë në udhën e drejtë.
Allahu me madhërinë e Vet, pasi tregoi se udha e të nderuarve meriton të kërkohet, urdhëron e thotë: “Gajril-magdubi alejhim ue led-dal’lijn – لَا الضَّۤالِّينَ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ – Mos na drejto, o Zot, në udhën e atyre që kanë merituar zemërimin dhe as në udhën e të humburve”.
Kuptimi i fjalës “zemërim – gadab” është: Të ndizet gjaku prej hidhërimit kur sheh diçka të keqe dhe dëshiron të ndëshkosh keqbërësin. Kur kjo fjalë i atribuohet Zotit, i jepet edhe kuptimi i parë edhe i fundit.
Pra kur themi “Njerëzit që e kanë merituar zemërimin e Zotit”, nënkuptojmë: Njerëzit që janë ndëshkuar, sepse kanë vepruar keq. Po kush janë të ndëshkuarit dhe kush janë të humburit? Mendimi më i saktë, për shumicën e dijetarëve është: Të ndëshkuarit janë shkelësit e fajtorët e çdo populli, kurse të humburit janë ata që nuk dinë si duhet ta njohin Zotin e vërtetë dhe që kanë mbetur në errësirën e paditurisë.
Hafiz Ali Korça, në tefsirin e tij, thekson: “Na udhëzo në udhën e drejtë, në udhën e atyre që u fale të mira, mos na udhëzo në rrugën e të mallkuarve, atyre që i ke marrë mëri dhe as në rrugën e atyre që i ke lënë në errësirë”.
Zoti na urdhëron t’i lutemi kështu: Na drejto e na bëj të qëndrueshëm në udhën e drejtë, në atë udhë që ke udhëzuar ata që u ke plotësuar mirësitë, si pejgamberët dhe evliatë, etj. Mos na ço në atë rrugë të faqezinjve, që nga ligësitë që punuan i nëme e i mallkove. Mos na mbaj as në atë rrugë të atyre fatkeqëve, që mbetën në errësirë duke të shoqëruar Ty bij e bija, etj.
Pra të lutemi të na ndihmosh në çdo mënyrë, si në këtë botë, ashtu edhe në botën tjetër; mbështetja jonë është vetëm tek Ti. Zot, me anën e mendjes që na ke falur mendohemi dhe e shohim botën të ndarë në tri pjesë:
- Zotërinj të pafajshëm, por të mirë.
- Të mallkuar.
- Besim-ngatërruar, të mbetur në errësirë.
Të qofshim falë, o Zot. Ti po na mëson të lutemi kështu: Udhëzona e na bëj të qëndrueshëm kurdoherë në rrugë të drejtë, në atë rrugë që ndoqën pejgamberët, në atë rrugë që ndoqën njerëzit e mirë, të cilëve u çele perden e syrit dhe e gjetën të vërtetën.
Haxhi Vehbi Dibra, në tefsirin e tij, zgjerohet më shumë në komentin e ajetit në fjalë, kur thotë: “O Zot, na drejto në rrugën e atyre mbi të cilët ke dhënë shumë të mira”. Këtu thekson ai, përsëritet fjala “sirat” që është një figurë letrare dhe sipas gjuhës shqipe është ndajshtim, që përdoret për ta sqaruar e përforcuar më shumë atë që është thënë më përpara “siratal-mustekijm”, që do të thotë feja islame. Ata që e kanë ndjekur me të vërtetë këtë fe, kanë përfituar shumë të mira nga i Madhi Zot. Prandaj edhe ne i lutemi të Madhit Zot duke thënë: “O Zot, lutemi na drejto në udhën e mbarë të fesë islame, në udhën e atyre të cilëve iu fale shumë të mira”. Që Allahu të na falë shumë të mira, duhet të ndjekim pikë për pikë urdhërin e Tij dhe të Dërguarit të Tij, Muhamedit a.s. Për gabimet duhet të pendohemi dhe t’i kërkojmë falje Zotit, me qëllim që të na shoqërojë me njerëzit e mirë.
Pastaj ai shpjegon fjalën “ni’meh”, që do të thotë dobia që rrjedh nga puna e mirë. Çdo gjë që sjell dobi, si dhe ajo që na largon nga e liga, vjen prej të Madhit Zot.
Mirësitë e Zotit mund të përfytyrohen në tri mënyra:
- Mirësia që vjen direkt prej Zotit, pa ndërmjetës, siç është krijimi njeriut.
- Mirësia indirekte, që vjen nga ndonjë shok dhe pa ndërmjetës, burimin përsëri e ka nga i Madhi Zot, i Cili është Krijuesi i të mirave.
- Mirësia që vjen nga adhurimi, falja e lutja, e cila, përsëri, vjen nga i Madhi Zot.
Mirësia më e madhe është krijimi i njeriut e pastaj mjetet e jetesës për ta mbajtur gjallë deri në caktimin e Zotit. Për këtë arsye njeriu ka nevojë për ndihmën e Zotit në çdo moment të jetës, për ta pastruar atë nga veset e liga, që janë në kundërshtim me urdhrat e Tij.
Pastaj vazhdon me pjesën tjetër të ajetit duke i dhënë kuptimin përfundimtar: “O i Madhi Zot, na drejto në rrugën e atyre mbi të cilët ke bërë shumë mirësi e jo në rrugën e atyre që mbi ta ka rënë zemërimi Yt, e as në rrugën e atyre që kanë humbur rrugën e drejtë dhe janë larguar nga e vërteta.
Fraza e fundit e ajetit:
“Gajril-magdubi alejhim ue led-dal’lijn – لَا الضَّۤالِّينَ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ”, tregon karakteristikat e popujve të kaluar, që nuk iu bindën predikimeve të profetëve të Allahut.
Popujt e kaluar ndahen në dy grupe:
- Ata që kanë besuar të Dërguarit e Zotit dhe iu bindën këshillave të tyre.
- Ata që nuk besuan të Dërguarit e Zotit dhe nuk iu bindën këshillave të tyre.
Grupi i parë fitoi mirësitë e Zotit, ndërsa grupi i dytë zemërimin e Tij. Prandaj kur falemi i lutemi Zotit të na çojë në rrugën e të parëve e jo në rrugën e atyre që i ka përfshirë zemërimi i Tij. Nga kjo kuptohet se rruga e të mirëve është e besimtarëve të devotshëm. E mira më e madhe e tyre është “imani”, besimi në Zotin. Ky është edhe misioni i njeriut, i caktuar nga Zoti, amaneti hyjnor për të. Fjala “emaneh” nënkupton perceptimin, besimin dhe praktikimin e detyrimeve fetare si: Besimi në Zotin, në jetën e pasosur, të falurit, zekati, agjërimi, vajtja në Haxh, e të tjera virtyte të larta morale. Plotësimi i këtyre detyrimeve fetare nga besimtari tregon dashurinë ndaj Zotit. Ndërsa ata që nuk besuan e nuk zbatuan këshillat e profetëve do t’i përfshijë zemërimi Zotit. Në të vërtetë, me zemërim kuptojmë rezultatin e drejtësisë Hyjnore, e cila ndëshkon të padrejtët dhe ata që nuk kanë zbatuar detyrat e ngarkuara. Pra, “gadabi” rrjedh nga shpërdorimi i detyrës dhe “dalaleti” rrjedh nga shpërdorimi i arsyes. Kush e di detyrën, por nuk e kryen, fiton “gadabin – zemërimin” dhe kush nuk e di detyrën, duke pasur mendje në kokë, ka shpërdoruar logjikën dhe arsyen.
Në fund, H. Vehbi Dibra jep interpretim përfundimtar të shkurtuar të sures Fatiha, ku thotë: “Çdo lavdërim i përket vetëm Allahut, sepse vetëm Ai është Zoti i të gjitha krijesave. Vetëm Ai është Bamirësi e Mëshiruesi i Madh; vetëm Ai është Zot i Ditës së Gjyqit të Amshuar. Vetëm Ty, o Zot, të falemi e vetëm prej Teje kërkojmë ndihmë. Na fal, o Allah, rrugën e drejtë, rrugën e atyre mbi të cilët derdhe të gjitha të mirat e Tua e jo rrugën e atyre që i more në gadab (u zemërove me ta), as atë të atyre që mbetën në errësirën e paditurisë. Amin.”
Sipa H. Ibrahim Dalliut fjala “Amijn” do të thotë: “Pranoje lutjen tonë, o Zot i madh e i vërtetë”. Fjala “amin” nuk është fjalë e Kur’anit, por ka ardhur si një lutje e dytë për pranimin e lutjeve që përfshin surja “Fatiha”. Kështu na ka mësuar zotëruesi i sheriatit: “Amijn” thuhet në fund të çdo lutje për të kërkuar që ajo të na pranohet. Ai njeri që e mbaron këndimin e Fatihasë e ka synet të thotë “Amijn”, sepse Pejgamberi a.s. ka thënë: “Kur mbaroi së kënduari Fatihanë, Xhibrili më mësoi të them ‘Amijn’”. Kjo fjalë është si vula në hartë.
Pastaj Hafiz Dalliu jep konkluzionet përfundimtare për suren Fatiha ku thekson të gjitha dispozitat e Kur’anit Fisnik, që janë:
Zoti dhe vetitë e Tij të larta, punët e profecisë, punët e Ahiretit, detyrat e njeriut ndaj Zotit, në të cilat përfshihen të gjitha urdhrat e ndalimet, lutja vetëm Allahut dhe kërkimi i ndihmës vetëm prej Tij, ngjarjet e pejgamberëve dhe të popujve të kaluar, gjendjet (ahual) e shkelësve e të fajtorëve dhe shkaqet e zhdukjes së tyre. Sipas kësaj renditjeje:
Qenien e Zotit Krijues e Mbrojtës i gjithësisë, Allahu e ka theksuar në ajetin:
“El hamdu lil’lahi rabbil alemijn. Err-Rrahmanirr-Rrahijm – الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ۞ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ”.
Detyrat që përfshijnë të gjitha urdhrat e ndalimet i ka theksuar në ajetin:
“Maliki jeumid-dijn – مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ”.
Dispozitat për të kërkuar ndihmë e për të shfaqur nevojat i ka theksuar në ajetin:
“Ue ij-jake neste’ijn – إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ وَ”.
Lutjet që janë për largimin e fatkeqësive e për të sjellë të mirën, i ka theksuar në ajetin:
“Ihdinas-siratal-mustekijm – اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ”.
Rrëfimet për pejgamberët dhe njerëzit e mirë, i ka theksuar në fjalët e madhërueshme:
“Siratal-ledhijne en’amte alejhim – صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ”.
Edhe ndodhitë e atyre popujve që nuk e kanë gjetur udhën e drejtë, por kanë mbetur të shushatur në buzë të greminës së humbjes e janë ndëshkuar me zemërimin e Zotit, i ka theksuar në fjalët e fundit të sures:
“gajril-magdubi alejhim ue led-dal’lijn – لَا الضَّۤالِّينَ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ”.
Me qëllim që të nxjerrim mësim e të largohemi prej punëve të liga, Allahu me Madhërinë e Vet, na porosit e na nxit, qysh në fillim të Kur’anit, që të studiojmë punët e popujve të kaluar dhe të hulumtojmë se me çfarë pësimesh u goditën ata. Pra, të merresh me studime historike, është punë shumë e rëndësishme.
Siç u tha më sipër, Fatihaja përfshin në thelb kuptimin e gjithë Kur’anit, i cili në brendinë e vet ka kuptimet e librave të mëparshëm. Kjo do të thotë se surja Fatiha përmbledh në brendinë e saj kuptimet e të gjithë librave të Zotit.
Prandaj ajo është më madhështorja e të gjitha sureve të tjera.
- Ibrahim Dalliu e mbyll me shkurtimin e interpretimit (tefsirit) të Bismilahit dhe të Fatihasë, ku thotë:
O robtë e Mi, thoni: “Me emrin e Allahut, Mëshirues i Madh këndojmë Kura’nin:
Çdo lavdërim e falënderim është vetëm për Allahun, Krijuesin e Mbrojtësin e të gjithë botëve. Ai është Dhënësi në dynja i ushqimit e i të mirave të tjera për të gjitha krijesat dhe në Ahiret, Ai është Falës dhe Nderues, veçanërisht për besimtarët e vërtetë; Ai është Zotëruesi e Sunduesi i Ditës së Gjykimit. O Zot, Ti që je i shquar me këto veti të larta, vetëm Ty të adhurojmë dhe vetëm prej Teje, në çdo rast ndihmë kërkojmë. Ti, me Madhërinë Tënde na udhëzo e na bëj të qëndrueshëm në udhën e drejtë. Në udhën e atyre njerëzve të ndershëm që kanë arritur mirësitë e amshueshme të Zotit dhe janë të siguruar prej dënimit e humbjes (gadabit e dalaletit).
O Zot i madh e i vërtetë pranoji lutjet tona.
Vehbi Dibra – H. Ibrahim Dalliu – H. Ali Korça
Përmblodhi: Xhemal Balla
[1]. Kur’an, El-Hixhr 15:87.
[2]. Kur’an, En-Nisa 4:59.
[3]. Kur’an, Al ‘Imran 3:159.
[4]. Kur’an, El-Lejl 92:18.
[5]. Kur’an, En-Nahl 16:90.
[6]. Kur’an, Et-Tahrijm 66:6.
[7]. Kur’an, El-‘Alak 96:1-5.
